(αναδημοσίευση από madamefigaro.gr, του Παναγιώτη Κούστα)
Έρχεται το τέλος της πυρηνικής οικογένειας;
Στο Ριζότο, την ταινία της Όλγας Μαλέα που μια αίσθηση την είχε κάνει περίπου δύο δεκαετίες πριν, η Ευγενία (Άννα Μάσχα) και η Βίκυ (Δήμητρα Ματσούκα), φωτογράφος η πρώτη, στυλίστρια η άλλη, εξουθενωμένες από την καθημερινότητά τους, που περιλαμβάνει καριέρα, προβληματικό γάμο και παιδιά, αποφασίζουν να μείνουν μαζί, να συγκατοικήσουν, να στήσουν το δικό τους σπιτικό. Αν υποθέσουμε ότι οι φίλοι στους οποίους βασιζόμαστε για να τη βγάλουμε καθαρή στα δύσκολα, που τους νιώθουμε σαν αδέλφια μας, είναι "το δώρο του Θεού για τους κακούς συγγενείς", η επιλογή των δύο ηρωίδων θα μπορούσε να αναγνωστεί και ως ένας φιλμικός ύμνος στη γυναικεία αδελφοσύνη αλλά και τη φιλία γενικότερα.
Αν αυτές οι
δύο γυναίκες, όμως, δεν ήταν σινεμασκόπ ρόλοι, αν υπήρχαν και ζούσαν ανάμεσά
μας, η καθημερινότητά τους θα αποδεικνυόταν σκληρή: Παρότι θα είχαν στήσει από
κοινού το νοικοκυριό τους, δε θα μπορούσαν να κάνουν μαζί φορολογική δήλωση ή
να ενημερώνεται η μία για την πρόοδο των παιδιών της άλλης στο σχολείο. Σε
περίπτωση έκτακτης ανάγκης η Ευγενία θα απαγορευόταν να λάβει οποιαδήποτε
απόφαση για την υγεία της Βίκυς. Ο λόγος; Το ότι δεν είναι συγγενείς εξ
αίματος, αγχιστείας ή υιοθεσίας. Άδικο; Πολύ.
Αυτή την
αδικία, που δε θέλει ιδιαίτερη σκέψη για να αναγνωρίσουμε την ύπαρξή της,
φιλοδοξεί να διορθώσει πρώτος σε όλο τον κόσμο ο Marco Buschmann, ο εκλεγμένος
με το FDP υπουργός Δικαιοσύνης της Γερμανίας. Εδώ και μήνες προετοιμάζει το
νομικό έδαφος για να αρχίσουν να αναγνωρίζονται από το κράτος αυτού του τύπου
οι "εκλεκτικές συγγένειες" και να καθορίζονται νομικά τα δικαιώματα και οι
υποχρεώσεις των μετόχων τους, με την εισαγωγή του όρου "κοινότητα
ευθυνών" (Verantwortungsgemeinschaft).
Τι θα συνιστούν, όμως, αυτές οι κοινότητες και κατά πόσο θα αποτελέσουν τις
οικογένειες του μέλλοντός μας;
Μοντέρνες οικογένειες ή κάτι άλλο;
Πριν
αναλύσουμε τον όρο "κοινότητα ευθυνών", πρέπει να έχουμε στο πίσω
μέρος του μυαλού μας ότι στις περισσότερες σύγχρονες δυτικές κοινωνίες ως "οικογένεια" ορίζεται μια
ομάδα ατόμων που συνδέονται μεταξύ τους είτε με δεσμούς αίματος είτε μέσω
κάποιας άλλης αναγνωρισμένης ως συγγενικής σχέσης. Στην καθημερινή του χρήση, βέβαια, ο
όρος "οικογένεια" παραμένει συγκεχυμένος και συχνά ταυτίζεται με το
νοικοκυριό που αποτελεί μια βασική οικονομική μονάδα και τίποτα παραπάνω. Η
συγκεκριμένη ταύτιση, να σημειωθεί, δεν είναι τυχαία, καθώς αποκαλύπτει ότι
στην κυρίαρχη ιδεολογία, όπως εκφράζεται μέσα από το ισχύον νομοθετικό και
οικονομικό πλαίσιο, θεωρείται πως το να μένουν υπό την ίδια στέγη όλα τα μέλη
μιας οικογένειας –κατά προτίμηση πυρηνικής, δηλαδή οι δύο σύζυγοι και τα παιδιά
τους– είναι η νόρμα, το "κανονικό" και κανονιστικό πρότυπο που νοηματοδοτεί
τις άλλες μορφές οικογένειας ως εξαιρέσεις του.
Πώς
βιώνονται, όμως, οι οικογενειακοί δεσμοί; Ιδανικά, αλλά όχι πάντοτε στην πράξη,
ως άνευ όρων νοιάξιμο, ως par excellence καταφύγιο από κάθε κακό, ως πλαίσιο
που περιχαρακώνει εντός του την απόλυτη αγάπη, οικειότητα και εμπιστοσύνη. Κι
όλα αυτά, παρότι είναι δημοφιλής η χιουμοριστική άποψη ότι "οικογένεια
είναι εκεί που ξέρουν πώς να σε εκνευρίσουν με μία λέξη".
Ανάμεσα στους
διάφορους τύπους οικογένειας που αναγνωρίζονται νομικά στη Δύση, χωρίς να
χαίρουν πάντοτε των ίδιων προνομίων με την πυρηνική, πιο συνηθισμένες μάλλον
είναι οι ανασυσταμένες,
μεικτές ή σύνθετες (που,
εκτός από το ζευγάρι –παντρεμένο ή συμφωνημένο, ομόφυλο ή ετερόφυλο–,
περιλαμβάνουν τέκνα του από άλλες σχέσεις, συμβιώσεις ή γάμους), οι διευρυμένες
(π.χ. με τους γονείς του ζευγαριού να μένουν υπό την ίδια στέγη μ’ αυτό),
οι μονογονεϊκές και, ανάλογα με το κράτος, οι ομόφυλες.
Έκθετες,
παράτυπες, χωρίς καθόλου νομική αναγνώριση, παραμένουν οι οικογένειες επιλογής,
όπως εκείνη που είχαν φτιάξει οι δύο γυναίκες στο Ριζότο – αυτές φιλοδοξεί να
αποκαταστήσει νομικά ο θεσμός των "κοινοτήτων ευθυνών". Ο όρος
"οικογένεια επιλογής", που ο Buschmann τον έχει
"μεταφράσει" σε "κοινότητα ευθύνης" έχει, βέβαια, μια μακρά
ιστορία, που συνδέεται κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά με τα LGBTQIA+ άτομα που
αντικαθιστούν με φίλους τους βιολογικούς γονείς ή/και άλλους συγγενείς τους
υφαίνοντας ένα εναλλακτικό σύστημα "οικογενειακής" υποστήριξης.
Πάντως, οι οικογένειες καταγωγής και αυτές της επιλογής δεν είναι όλες τις
φορές αμοιβαία αποκλειόμενες, π.χ. μπορεί να τα έχουμε μια χαρά με τους γονείς
μας και, κατά περίπτωση, συμπληρωματικά, να βασιζόμαστε σε φίλους μας που τους
νιώθουμε "σαν συγγενείς".
Η περεστρόικα του οικογενειακού
δικαίου
Οι
"κοινότητες ευθύνης", λοιπόν –ένα το κρατούμενο–, δεν πρόκειται να
αποτελέσουν οικογένειες, αλλά κάτι σαν οικογένειες, εφόσον βέβαια προχωρήσει το
όλο θέμα. Κι αυτό παρότι είναι
πολλά τα κράτη που τα τελευταία χρόνια αλλάζουν το σχετικό νομοθετικό τους
πλαίσιο για να ανταποκρίνεται στην ποικιλία των οικογενειακών μοντέλων που
υπάρχουν στην κοινωνία. Η πρόταση
όμως που έχει καταθέσει ο Buschmann ήδη από τον Ιανουάριο του 2022 στο
Γερμανικό Ομοσπονδιακό Κοινοβούλιο έχει κάτι το όντως επαναστατικό: Προαναγγέλλει τη σύσταση ενός θεσμού που
θα αναγνωρίζει νομικά τους ισχυρούς δεσμούς που αναπτύσσονται ανάμεσα σε άτομα
που δεν είναι συγγενείς. Αυτό
δεν έχει συμβεί ποτέ πριν, γι’ αυτό μιλάμε για κανονική περεστρόικα του
"οικογενειακού" δικαίου.
Προς το
παρόν, τα πάντα βρίσκονται σε στάδιο προπαρασκευαστικών διαδικασιών, που
υπολογίζεται ότι θα πάρει χρόνια για να ολοκληρωθεί. Η αρχή όμως για τις
"κοινότητες ευθύνης" έχει γίνει και μάλιστα στη βάση της πραγματικής
προσωπικής εγγύτητας ανάμεσα στα μέλη τους, η οποία θεωρείται διαβαθμούμενη,
ενώ έχει καταστεί σαφές ότι δε θα επιτρέπεται, μεταξύ άλλων, η από κοινού
υιοθεσία ή κηδεμονία παιδιών από τα μέλη τους. Όλα αυτά βέβαια δεν έχουν
εμποδίσει τους Χριστιανοδημοκράτες να κάνουν λόγο περί αποδυνάμωσης του θεσμού
του γάμου και τάχα μου ανοίγματος της κερκόπορτας που θα νομιμοποιήσει την
πολυγαμία.
Οι
οικογενειακές αξίες, όμως, που προασπίζονται οι συντηρητικοί, μη γελιόμαστε,
δεν είναι οικουμενικές. Στην πραγματικότητα, έχουν προκύψει από την επικίνδυνη
ιδεολογικά αγιοποίηση της μεσοαστικής πυρηνικής οικογένειας. Όσο για τις
κοινωνικές και τις μιντιακές αναπαραστάσεις που παράγονται από το discourse
τους; Δυστυχώς, είναι τόσο ισχυρές, που το concept του πλουραλισμού, παρότι είναι της μόδας, δεν τολμά να
αγγίξει στην ουσία του τον "ιερό/ταμπού" θεσμό της οικογένειας, γι’ αυτό και προφανώς ο Buschmann μιλάει
για "κοινότητες ευθυνών" και όχι για "οικογένειες
επιλογής". Άλλωστε, πριν πάμε στους φίλους που τους διαλέγουμε και γι’
αυτό δεν τους παιδεύουμε, αξίζει να αναλογιστούμε πόσες φορές (δεν) είδαμε στην
τηλεόραση ομόφυλες οικογένειες με παιδιά να διαφημίζουν κορν φλέικς ή πόσους
μονογονείς, αντί να παρουσιάζονται ως χαλαροί και ευτυχισμένοι, όπως κατά
κανόνα απεικονίζονται στα τηλεοπτικά σποτ όσοι μεγαλώνουν τα παιδιά τους ως
ζευγάρια, να αναπαράγονται ως ήρωες μεν, αλλά πάντοτε "ταλαίπωροι,
κατακουρασμένοι και ατυχείς".
Χωρίς οικογένεια - Η ιστορία της Α.
Το
μυθιστόρημα Χωρίς οικογένεια του Hector Malot, που τελειώνει με την αναγνώριση
του έκθετου Ρεμί ως κλεμμένου αρχοντόπουλου, μπορεί να αναγνωστεί και ως
απεικόνιση της τάχα μου δυστυχίας του να μεγαλώνει κανείς χωρίς την
"πραγματική" (βιολογική) του οικογένεια. Κόντρα σε αυτή την
"πολιτισμική σταθερά", υπάρχει ένας αντίλογος, αυτός των πολέμιων του
θεσμού της οικογένειας. Αποφάσισα να δώσω τον λόγο στην Α., πτυχιούχο
Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, που με βοήθησε στην
επιμέλεια αυτού του κειμένου και θέλησε να διατηρήσει την ανωνυμία της. Στα
δεκαέξι της έμαθε ότι ο σύζυγος της μητέρας της που την αναγνώρισε ως δικό του
παιδί δεν ήταν βιολογικός της γονιός. Αρχικά έχασε την εμπιστοσύνη της προς τα
μέλη της βιολογικής της οικογένειας που "γνώριζαν" και σταδιακά
απομακρύνθηκε από αυτά.
"Κάποια
στιγμή, όσο ήμουν φοιτήτρια, σταμάτησα να επικοινωνώ με τους γονείς μου και να
αναγνωρίζω τους επιβεβλημένους από το νομοθετικό πλαίσιο συγγενικούς δεσμούς ως
"αληθινούς”. Δε με
απασχολεί η καταγωγή μου, προτιμώ να λέω ότι έπεσα από τον ουρανό, σαν τον
David Bowie. Γι’
αυτό και δε θέλησα να ψάξω να βρω τον βιολογικό μου πατέρα, γνωρίζω μόνο ότι
μένει στο εξωτερικό. Κάποια στιγμή αντιμετώπισα ένα πρόβλημα υγείας, η γιατρός
που με εξέταζε με ρώτησε αν κάποιος συγγενής μου έχει αγκυλοποιητική
σπονδυλαρθρίτιδα. Για να ξεφύγω, αλλά απόλυτα ειλικρινά, της απάντησα ότι δε
γνωρίζω τον βιολογικό μου πατέρα και δεν μπορώ να δώσω σαφή απάντηση. Όσο μου
έγραφε αιματολογικές εξετάσεις, που, αν γνώριζα το ιατρικό ιστορικό του σογιού
μου, ίσως να μη χρειάζονταν, ένιωσα κακομοίρα, σαν να ήμουν το αγοράκι από το
Χωρίς οικογένεια του Malot". Η σκληρή αλήθεια ήρθε να της θυμίσει ότι το
αίμα νερό δε γίνεται, ότι, όσο και να θέλει να αντικαταστήσει με άτομα της
επιλογής της την "πραγματική" της οικογένεια, αυτή συνεχίζει να την
καθορίζει; "Όχι" μου απαντάει. "Οι "κοινότητες ευθύνης”, αν όντως γίνουν πραγματικότητα,
θα διορθώσουν μια νομική αδικία, που, ναι, εμένα με επηρεάζει, αλλά σε καμία περίπτωση δε θα αποδώσουν
δικαιοσύνη, καθώς πριμοδοτούν την κοινωνικότητα. Για τα άτομα που είναι μόνα
τους, που είναι και τα πιο ευπαθή, όταν έχουν ανάγκη από κάποιου είδους
υποστήριξη, το κράτος είναι πάντοτε απόν".
